..bir orqanın davamlı istifadəsi həmin orqanı tədricən gücləndirir, inkişaf etdirir və böyüdür.
Biz bilirik ki, məməlilərin ən ucası olan bu heyvan (zürafə) Afrikanın içərilərində, torpağın demək olar ki, həmişə quraq və otsuz olduğu yerlərdə yaşayır, onu ağacları gəzməyə və onlara çatmaq üçün davamlı olaraq gücləməyə məcbur edir. Uzun müddət davam edən bu vərdiş, irqinin bütün üzvlərində belə nəticə verdi ki, ön ayaqları arxa ayaqlarından daha uzun oldu və boynu o qədər uzandı ki, zürafə arxa ayaqları üzərində dayanmadan başını yuxarı qaldırdı, hündürlüyü altı metrdir.
Həyat, nizamı və vəziyyəti özünü göstərə bilən bir bədəndə, şübhəsiz ki, dediyim kimi, çoxsaylı hadisələri yaradan həqiqi bir gücdür. Lakin bu gücün heç bir məqsədi və niyyəti yoxdur. O, yalnız etdiyi şeyi edə bilər; o, yalnız operativ səbəblər toplusudur, müəyyən bir varlıq deyil. Həyatın hələ bir prinsip, arxeya, bir növ varlıq olduğu düşünüldüyü bir vaxtda bu həqiqəti ilk mən qurmuşam.
İnsan ən çılğın yuxularında belə təbiətdən daha yaxşısını yarada bilməz.
İnsan öz mənafeyi üçün çox uzaqgörən eqoizmi ilə, ixtiyarında olan hər şeydən həzz almağa meyli ilə, bir sözlə, gələcəyə və həmvətənlərinə etinasızlığı ilə, sanki, onun məhvinə çalışır. Onun qorunub saxlanması və hətta öz növünün məhv edilməsi vasitələri, torpağı qoruyan iri bitkiləri, anlıq hərisliyini təmin edən əşyalar üçün hər yerdə məhv edərək, məskunlaşdığı bu torpağı getdikcə nəsilsizləşdirir, bulaqların qurumasına səbəb olur, öz ruzisini tapan heyvanları qovur. Orada və bir zamanlar münbit və hər cəhətdən çox sıx olan böyük hissələrin indi qısır, yaşamaq üçün yararsız və səhra olmasına səbəb olur.
İnsan üçün müsbət həqiqətlər, yəni inamla arxalana biləcəyi həqiqətlər əslində yalnız onun müşahidəsi üçün əlçatan olan faktlardır, lakin heç bir halda onlardan çıxara biləcəyi nəticələr deyil; yalnız bu faktları bizə açıqlayan təbiətin varlığı, eləcə də onların biliklərinə yiyələnməyə kömək edən bütün materiallar; nəhayət, yalnız onun hissələrinin hərəkət və dəyişikliklərini tənzimləyən qanunlar. Bundan əlavə, hər şey əsassızdır, baxmayaraq ki, bəzi təsirlər, nəzəriyyələr, fikirlər və s. digərlərindən daha çox ehtimal dərəcəsinə malik ola bilər.
Müşahidənin bilavasitə məhsulu olmayan və ya müşahidədən əldə edilən nəticələrin nəticəsi olmayan hər hansı bilik heç bir məna daşımır və tamamilə illüziyadır.
Təbiətin öyrənilməsində yeni həqiqətlərin kəşfi ilə bağlı nə qədər böyük çətinliklər olsa da, onların tanınması yolunda daha böyük çətinliklər dayanır. Müxtəlif səbəblərdən asılı olan bu çətinliklər əslində elmin ümumi vəziyyətinə zərər verməkdən daha faydalıdır. Amma bir dəfə dərk edilən həqiqətin layiq olduğu diqqəti görmədən uzun mübarizəyə məhkum olması, insanın hərarətli təxəyyülünün yaratdığı hər şeyə yüngül yanaşılmasından daha yaxşıdır.
Təbiətin uzun müddət ərzində etdiyi şeyi biz hər gün bir növ canlı bitkinin mövcud olduğu mühiti qəfil dəyişdirdiyimiz zaman edirik.
