Matt Maasikas

Birincisi, Ukraynaya bu müharibədə qalib gəlməyə kömək edilməlidir. Silahlar ukraynalılara lazım olan qədər və ağır verilməlidir. Kreml bu müharibədə heç nəyi, o cümlədən nüvə silahından istifadəni istisna etmədiyi üçün Qərb ölkələri və Qərb təşkilatları da hərbi müdaxiləni istisna etməməlidir. Hər hansı bir zəiflik nümayişi yalnız təcavüzkarı şirnikləndirir. Kimyəvi və nüvə silahlarının tətbiqi ilə bağlı əks tədbirlər barədə ictimaiyyətə məlumat verilsin. Gələcəkdə özümüzə deməliyik ki, Ukraynada atəşkəs olsa belə, bizim siyasətimiz bitməyəcək.
Bundan əlavə, həm praktiki, həm də mənəvi səbəblərdən Ukraynanın Qərb təşkilatlarına, Avropa İttifaqına və NATO-ya qoşulmaq istəyinə müsbət cavab verilməlidir. Praktik olanlar, çünki bizim maraqlarımıza uyğun olaraq strateji yerdə yeni böyük müttəfiqimiz var. Mənəvi olanlar, çünki Ukrayna tarixi, mədəniyyəti, getdikcə daha çox iqtisadiyyatı, insanlar arasında qarşılıqlı əlaqəsi, hətta kilsə üzvlüyü baxımından Avropa ölkəsidir. Əgər belə bir ölkə siyasi cəhətdən Avropanın bir hissəsi olmaq istəyirsə, Ukrayna xalqı avropalı olmağa qərar veribsə, o zaman kimin ixtiyarı var ki, bunu qadağan etsin?

D

Dar formatlarla edilən səhvləri təkrar etməyə haqqımız yoxdur. Bundan əlavə, bütün dünyanın mənzərəsində yaxşı və pis şeylər Avropa və Şimali Amerikada bizə göründüyü qədər aydın deyil. Çini demirəm, Hindistandan Cənubi Afrikaya qədər ölkələr də Ukraynadakı müharibəni Qərbə qarşı hər kəsə qarşı bir vəziyyət kimi qiymətləndirirlər.

E

Estoniyalı tarix professoru, mərhum Enn Tarvelin bir neçə il əvvəl dediyi kimi: sual rusların qayıdacağında deyil, nə vaxt qayıdacaqlarındadır. Aydınlaşdırmaq istərdim ki, yüksək səviyyəli müdafiə xərcləri olan məsuliyyətli NATO ölkəsi kimi Estoniya üçün sual yaranır: ruslar nə vaxt geri qayıtmağa çalışacaqlar. Bu, hər zaman dişləməyə hazır olan Sonuncu mehriban evin sakinləri üçün bir reallıqdır.

Ə

Əgər 2014-cü ildə biz (Aİ) sanksiyalarımızın məqsədinin Rusiya rəhbərliyini öz kursunu dəyişməyə məcbur etmək olduğunu demişdiksə, indi utanmırıq ki, məqsəd Rusiyaya kütləvi və ciddi təsir göstərməkdir. Aprelin əvvəlində ABŞ prezidenti Co Bayden növbəti sanksiyalar paketini təqdim edərkən onların məqsədini "Putinə ağrı vermək və Rusiyanın iqtisadi təcridini dərinləşdirmək" adlandırıb.

G

Geriyə nəzər saldıqda — İkinci Dünya Müharibəsi ümumilikdə avropalı üçün artıq akademik məna daşıyır və bu, Qərbi Avropada indiyə qədər baş vermiş sonuncu böyük sarsıntı olduğundan, geosiyasət qitənin qərb kənarında kifayət qədər nəzəri anlayış olduğu qənaətinə gəlir. Bundan əlavə, Qərbi və Şərqi Avropanın müharibə təcrübəsi, onun sonu, müttəfiqlik münasibətləri və s. bəzən tamamilə fərqli olur. Burada Stalinin qoşunlarının dayanıb getmədiyi xətt də məlumdur. Geosiyasət coğrafiyaya və tarixə əsaslanır. Təbiidir ki, qitənin kənarında, sivilizasiyaların sərhəddində yerləşən "Son mehriban ev"də yaşayanda coğrafiya hissi daha kəskin olur. Bu hekayənin açılış sitatında deyildiyi kimi, tarixlə də eynidir.

H

Həmin həftələr ərzində gecə üç saat yatırdım. Kiyev vaxtı ilə səhər saat 4:09-da yüksək rütbəli Avropa nəqliyyat məmurunun telefon zəngi məni oyatmadı. Məsuliyyətsiz amma bəlkə də buna görə saat beş radələrində partlayışlara oyanmağın necə bir hiss olduğunu öyrəndim. Əlli yaşlarında bir avropalının xoşbəxtlikdən indiyə qədər olmadığı təcrübə.

İ

2014-cü ildə Simon Kuper Financial Times-da yazmışdı ki, Qərbi Avropada tarix dolayısı ilə qorxu filmi kimi baxa biləcəyiniz bir şeydir, lakin Balkanlarda (və Şərqi Avropanı da buraya təhlükəsiz şəkildə əlavə etmək olar) tarix real, pis bir şeydir, həmişə küncdə gizlənən, dişləməyə hazır olan bir şey. Mənim nəslimdən olan Şərqi Avropalılar tarixin hadisələrini, Sovet İttifaqının dağılması ilə gələn qurtuluşu yaşayıblar. Bilirik ki, Hadisələr həqiqətən də baş verə bilər, başınıza yorğan çəkib onlardan qurtula bilməzsiniz.
2014-cü ildən 2022-ci ilə qədər Ukraynanı Rusiyanın probleminin bir hissəsi kimi, onun funksiyası kimi qəbul etmək cəhdi də olub. Təfriqə yaradan mövzuların müzakirəsinə son nöqtəyə qədər yol verilmədiyi könüllü olaraq qoşulan Avropa Birliyində Ukraynanın bizim adımızdan müharibə aparan ölkə olub-olmadığı bəlli deyildi (bir qrup üzv dövlətin rəyi ilə nüanslı fərqlər, əlbəttə) və ya çox az cavab alan (başqa bir qrup üzv dövlətlər, həmçinin nüanslarla) başa düşülməsi çətin olan səbəblərə görə milyardlarla pul tökdük. Başqa bir qrupun danışıq nöqtəsi deyir ki, biz korrupsioner ölkəni sırf geosiyasi səbəblərə görə dəstəkləməməliyik. Bu arada, Ukrayna korrupsiya yuvasından daha çox inkişaf etmiş, azad olmuşdu. Bu sürətin, məsələn, Baltikyanı ölkələrdən niyə daha uzun sürdüyünü başa düşmək asandır.
İkincisi, indi biz iqtisadi (və inşallah hərbi cəhətdən də) çökmüş Rusiya ilə nə edəcəyimizi düşünməliyik. Bütün generallar son müharibəyə, diplomatlar isə son sülh konfransına hazırlaşarkən, 20-ci əsr bizə yenilməzlərlə mübarizənin iki modeli təklif edir: Versal və Avropa Birliyi. Hər ikisini təkrarlamağa cəhd etmək çox uzaqgörənlik olardı. Cavab zamanla daha yaxın olan bir sualdan başlamalıdır: Soyuq Müharibədə məğlub olanlarla nə səhv edildi, ondan nə öyrənmək olar? Yaxşı olmaq Kreml tərəfindən dərhal cavablandırılmır, onlar bundan gözəl insana qarşı istifadə etməyə və qisas almaq fürsətini gizlətməyə çalışırlar. Bu dəfə Rusiyanı itirməyə necə yanaşırıq? Rusiya hərbi cinayətkarları üçün yeni Nürnberq gələcək həllin yalnız bir hissəsidir. Məqsəd onilliklər boyu, ən azı iki insan nəsli üçün rus təcavüzünün zəhərini çıxarmaq olmalıdır.
İkincisinin çarın iradəsinə fatalist tabeliyindən əsər-əlamət qalmayan, güclü plüralist ənənəyə və Avropaya artan həvəsə malik olan Rusiya və Ukrayna cəmiyyətləri arasında fundamental fərq nəzərə çarpmadı.
İnsani baxımdan bunda təəccüblü heç nə yox idi. İki nəsil fərqi dəhşətləri nəzəri edir, elə deyilmi. Kanadalı tarixçi Marqaret MakMillan özünün "Sülhə son qoyan müharibə" (2014) adlı mükəmməl tədqiqatında Birinci Dünya Müharibəsindən əvvəl Avropada müharibənin Napoleon dövründən bəri bütün əsr ərzində ya tez və az ağrı ilə baş verən bir şey olduğunu təsvir edir. 1864–1871-ci illər Alman birləşmə müharibələri) və ya uzaqlarda baş vermiş və avropalılara birbaşa toxunmamış (müstəmləkə müharibələri). Bir əsr sonra Krım və Donbass eyni kateqoriyaya aid idi.

K

Keçmişdə müharibələr bayraqlar, paradlar və müharibə elanları ilə başlayırdı ki, bu da döyüşlərin başlamasına qədər həftələr və ya aylar çəkə bilərdi. Bu gün bəzi şeylər başa düşülən şəkildə fərqlidir. Ehtimal olunur ki, hərbçilər və xidmətlər istisna olmaqla, Avropada Rusiyanın Ukraynaya hücumunun başlamasından xəbər tutan ilk insanlar hava hərəkətinə nəzarət rəsmiləri olub. Fevralın 24-də səhər tezdən Rusiya Avropa Hava Hərəkətinə Nəzarət Agentliyinə Ukrayna hava məkanının bağlanması ilə bağlı qondarma NOTAM bildirişi verib. Bu nadir bir mesaj idi, çünki çox vaxt insanın öz hava məkanı bağlıdır. Bu dəfə qonşu ölkə idi. Bağlanmanın səbəbinin hərbi əməliyyat olduğu gizlədilmədi.
Krımın ilhaqına və Donbassdakı müharibəyə hədsiz yumşaq reaksiya Aİ-nin (və ümumilikdə Qərbin) müharibə başlayanda etdiyi səhvlərdən yalnız biri idi. Daha da pisi, müharibəni çox yüngül qəbul etmək idi. 2014-cü ilin iyununda Normandiya formatı adlanan formatın yaradılması nədənsə başa düşüləndir — siz fürsətdən istifadə edirsiniz, orada olanlarla, danışıla bilənlərlə danışırsınız. Baxmayaraq ki, Avropa İttifaqının və ABŞ-ın təcrid olunması-təcrid edilməsi o zaman da uzaqgörənlik idi. Bununla belə, 2015-ci ilin fevralından bu yana yeddi il ərzində həqiqətən heç nəyə nail oluna bilməyəcəyi halda belə, müharibəni sona çatdırmaq üçün yeganə diplomatik proses kimi bu formatın qızğın şəkildə bəyan edilməsi məsuliyyətsizliyin bariz nümunəsidir.

Q

Qitənin qərb hissəsində isə onlar 2014-cü ildə şokda idilər. Heç ağlıma da gəlməzdi ki, iyirmi il Moskvanı şirnikləndirmək Kremlin Avropada müharibəyə başlamağa gücü çatacağına qərar verməsinin səbəblərindən biridir. Həmin ilin noyabrında Qərbi Avropa ölkələrindən birinin naziri Aİ Xarici İşlər Nazirləri Şurasında Rusiyanın hərəkətlərinə daha sərt reaksiya tələb edən litvalı həmkarına səsləndi: Linas, başa düşürəm ki, sizin tarixi təcrübəniz var, lakin burada ağıllı xarici siyasət yürütməliyik ! Avropanın müharibədə olması acı faktı hələ gəlməmişdi — ya da görmək istəmədi. Ukrayna Avropadadır, Donbass Avropadadır, biz yaxın qonşuyuq.

R

Rusiyanın təcavüzünə cavablar son onilliklərdə demokratik ölkələr arasında ən yaxşı əməkdaşlıq şəraitində verilir. Onlar artıq Qərbin "yenidən doğulmasından", avtokratik rejimlərə gözləniləndən qat-qat sərt müqavimətdən danışmağa başlayıblar. Bu arada hazırkı vəziyyətdə edə bilməyəcəyi şeylər haqqında çox danışan NATO, Finlandiya və İsveçin üzvlük müraciətlərinin cəlbediciliyini göstərir, bu xəbər dərc olunana qədər sona çatacaq. Və alyans şərq cinahını güclü şəkildə gücləndirir. Bununla belə, özümüz üçün bacardığımız Tarixi hər şeyə həddən artıq can atmaq və müharibə ilə bağlı işi yarımçıq və ya hətta uzun sürmüş qoymaq son dərəcə ehtiyatsızlıq və məsuliyyətsizlik olardı. Beləliklə, işləmək üçün.

U

Ukraynanın azad edilməsi belə vaxt apardı. İlk xəbərdarlıq atəşi artıq 2004-cü ilin narıncı inqilabı ilə atıldı, o zaman insanlar aşkar seçki saxtakarlığını qəbul etməkdən imtina etdilər. Lakin həmin fırıldaqçılar on ildən sonra ölkəni Avropa kursundan yayındırmaq istəyəndə xalq ayağa qalxdı. 2014-cü ildən sonrakı illər bütün çətinliklərə və zəif başlanğıc mövqeyinə baxmayaraq, Ukraynada demokratiyanın, qanunun aliliyinin və Avropaya inteqrasiyanın kök salması üçün vaxt olub. Köhnədən uzaq, Şərqdən uzaq və Qərbə! Avropa İttifaqı bu, zəmanəmizin qitəmizdəki ən böyük geosiyasi dəyişikliyinə adekvat şəkildə necə cavab verəcəyini bilmirdi. İqtisadi inteqrasiya köklərindən və qanuni təbiətindən asılı olaraq, Aİ, yəqin ki, indiyə qədər ən acizdir, o zaman ki, bir ölkə gəlib deyir: biz sizin dost olmaq istəyirik! Brüssel cavab vermir: gözəl, bizə müttəfiqlər lazımdır, amma soruşur: bəs bizim dostluğumuzun hüquqi əsası nədir? Biz hələ də geosiyasi düşüncədən uzağıq.

Ü

Üçüncü səhv Ukraynadakı hadisələrə kifayət qədər diqqət yetirilməməsi idi. Mərkəzi Avropanın bütün əhalisi — Timoti Snayderin "Qan torpaqlarının" qorxunc, lakin dəqiq tərifinə görə — bildiyi kimi, onlar çox vaxt daha güclülərin funksiyası kimi, iradələri və hüquqları olmadan daha böyük aktyorlar prizmasından görünürlər.
Ümumiyyətlə, bir insan şəxsən iki nəsillə irəli və geriyə aid ola bilər — babalar və nənələr sizin gördüyünüz, hekayələrini eşitdiyiniz nəvələrdir. Beləliklə, Günəşin bir neçə milyard il sonra sönməsi, yəqin ki, insanların şəxsi narahatlığı deyil, lakin 2100-cü ilə qədər iqlim dəyişikliyinin dərəcəsidir.

İstinadlar