Nizami Cəfərov (Nizami Qulu oğlu Cəfərov; d. 21 sentyabr, 1959) — Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, filologiya elmləri doktoru (1992), professor (1994), əməkdar elm xadimi (2000), AMEA-nın həqiqi üzvü (2017)
"Azərbaycan" anlayışı zəngin bir tarixə malikdir. Həmin tarixi inkişaf prosesində bu anlayış konkretləşmiş, siyasi-ideoloji məz-munca dəqiqləşmiş, Azərbaycan xalqının yaşadığı geniş ərazini ifadə etmək üçün motivlənmişdir. "Azərbaycan" sözü türkdilli mühitdə formalaşmasa da, "Azərbaycan" anlayışının son min ildəki təkamül formalaşma prosesi, əsasən, Azərbaycan türk təfəkkürünün məhsuludur.
Azərbaycan ədəbi dili Zaqafqaziyada bir qayda olaraq mütərəqqi məzmunlu mədəniyyətə xidmət etmişdir, bu isə heç şübhəsiz, dilin müasirlik ruhu daşıması ilə bağlıdır (milliləşmə eyni zamanda müasirləşmədir).
Azərbaycan xalqı dünyanın o xalqlarındandır ki, zəngin (və şərəfli!) bir tarix yaşamaqla yanaşı, bu tarixi onun ən müxtəlif dövrlərində, mərhələlərində bütün aydınlığı (və dərinliyi) ilə dərk eləməyə çalışmış, gələcəyə həmişə ümidlə (və inamla!) baxmışdır. Xalq yalnız böyük mütəfəkkirlərinin, elm və sənət xadimlərinin, dövlət adamlarının deyil, ümumkütləvi düşüncənin səviyyəsində də tarixə kifayət qədər həssas olmuş, öz tarixi yaddaşını milli mənliyinin, mentalitetinin – mənəvi xarakterinin üzvi tərkib hissəsi kimi qoruyub saxlamışdır. Müxtəlif təzyiqlərə, müdaxilələrə ən çox məruz qalan xalqlardan olan Azərbaycan xalqı ərazi bütövlüyünü, siyasi birliyi-ni itirsə də, tarixi təfəkkürünün bütövlüyünü heç zaman itirməmiş-dir. Və bu milli tarixi təfəkkürün bütövlüyüdür ki, xalq özünün milli ideallarına həmişə sadiq qalmış, onların elmi-nəzəri yekunu olaraq azərbaycançılıq ideologiyasını yaradıb inkişaf etdirmişdir.
Azərbaycan xalqı türk xalqlarından biridirsə, onun ictimai-etnik, mədəniyyət və dil tarixi də ümumtürk tarixinin tərkib hissəsi olmalıdır – ümumi metodoloji qanunauyğunluqlar var, həmin qanunauyğunluqlardan nə qədər çox uzaqlaşırıqsa, nümunəvi idrak prinsiplərindən uzaqlaşmış oluruq. İş o yerə çatıb ki, qədim dövrdə Ön Asiyada nə qədər xalqlar yaşamışsa, az qala hamısını öz əcdadımız hesab edirik, – həm də bunu professional mövqedən edirik. Zərdüştü doğma babamız sayırıq, "Avesta"nı kitabımız hesab edirik, amma oxumuruq və orada nə yazıldığından, hansı dünyagörüş təbliğ edildiyindən, demək olar ki, xəbərimiz yoxdur. Əgər biz hər hansı yad mədəniyyəti bilərəkdən (yaxud bilməyərəkdən) özümüzün hesab ediriksə, məntiqi olaraq təfəkkürümüzdə öz həqiqi tariximizin yeri daralır: mənəviyyatda süxurlaşan tarix statik vəziyyətdə qalmır, o törəyir, artır, yeni keyfiyyət verir və biz inkişaf edirik – bizim mənəviyyatımız stixiyalı olaraq ancaq öz tariximizin, ancaq öz mədəniyyətimizin idrak prinsiplərinə dayanır.
Azərbaycan xalqının istər təsəvvüründə (ümumən dünyagörü-şündə), istərsə də yaradıcılıq təcrübəsində poeziya yalnız söz sənəti və ya incəsənət deyil, həm də (əslində, daha çox) dünyanı bütün çoxspektrli təzahürlərilə ən kütləvi (və təbii, səmimi) dərk etmək üsulu, onun magiyasına üstün gəlmək, nəticə etibarilə, özünü (insanı!) təsdiq etmək metodudur. Odur ki, qədim dövrlərdən bəri azərbaycanlı üçün şairlikdən böyük, şairlikdən nüfuzlu, hətta şairlikdən müqəddəs məqam ya olmamış, ya da çox az olmuşdur. Və təsadüfi deyil ki, bu ənənə son dövrə qədər gəlib çıxmış, müasir Azərbaycan poeziyasının banisi, Xalq şairi Səməd Vurğuna nüfuzlu bir şəxsi həddindən artıq tərifləyəndə özündən asılı olmayaraq demişdi ki, — "bəlkə də elədir, ancaq Şair ki, deyil".
Azərbaycan xalqının şərəfli keçmişi təkcə tarix kitablarına yazılmayıb, o həm də dilin "yaddaşına" səpələnib qalmışdır. Müxtəlif sözlər, ifadələr, hətta cümlə strukturları babalarımızın düşüncə tərzi-etnik psixologiyası barədə çox dəyərli məlumatlar verir.
Azərbaycan muğamı həm ənənəvi stabil struktur-metafizikası, həm də stilizasiya-improvizasiya funksionallığı ilə zəngin ifa texnologiyası imkanları nümayiş etdirməklə yanaşı, həmin tex-noloji imkanlara uyğun olaraq, poeziyanın klassik janrları içə-risində ən populyar olan qəzəlin ideya-estetik təsir gücündən də məharətlə istifadə etməyin mükəmməl nümunəsini təqdim edir.
Azərbaycan poeziyasını yaradanlar, bir tərəfdən, dünyanı dərk etməyin mükəmməl bədii-fəlsəfi nümunələrini verirdilərsə, digər tərəfdə, hər biri öz növbəsində epoxasının eyni dərəcədə mü-kəmməl (və parlaq) bir Şair obrazını yadigar qoyub gedirdilər: …Nizami, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Vaqif, Zakir, Seyid Əzim, Sabir, Hadi, Cavid, Səməd Vurğun…
Azərbaycanlıların bir xalq kimi mükəmməlliyinin göstəricilə-rindən biri (bəlkə də birincisi!) onun tarixən formalaşmış özünə-məxsus etnokulturoloji sistemə malik olmasıdır ki, bunun da əsas komponenti mədəniyyətdir… Azərbaycan mədəniyyəti yalnız mənşəyi etibarilə deyil, eyni zamanda, tipologiyası etibarilə ümumtürk mədəniyyətidir. Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan türk mədəniyyəti türk etnosla-rının Azərbaycanda məskunlaşması prosesində təxminən min illik bir dövrdə (eramızın ilk əsrlərindən I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərinə qədər) formalaşmışdır.
Azərbaycanşünaslıq nə dilçilik, nə ədəbiyyatşünaslıq, nə mədəniyyətşünaslıq, nə də tarixşünaslıqdır. Onun (azərbaycanşü-naslığın) işi həmin elmlərin hər birinin, eləcə də bir sıra digər elmlərin faktlarından, nəticələrindən, ümumi müddəalarından istifadə etməklə Azərbaycan (və Azərbaycan xalqı!) haqqında ümumi elmi təsəvvür yaratmaqdan, Azərbaycanın (və Azərbaycan xalqının!) dünyadakı universal mövqeyini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Elə etnososial, etnokulturoloji əlamətləri müəyyən-ləşdirməkdən ibarətdir ki, onların məhz Azərbaycana (və Azərbaycan xalqına!) mənsubluğu bir kompleks olaraq şübhə doğurmasın…
Biz daxilimizə enə bilmirik, hər hansı məsələ olur-olsun, onun həllində üzdən gedirik – 60-cı illərdə bizim ədəbiyyat bu problemi qaldırmışdı, lakin ciddi bir mətləb hasil olmadı, ona görə ki, "mən kiməm?" sualı ilə "biz kimik?" sualı arasında tarixi məntiqi əlaqə adətən ziyalı "diplomatiyası" ilə nizama salınırdı və əslində, zaman da o zaman deyildi: "biz kimik?" sualı "mən kiməm?"dən sonra və onun tərkib hissəsi kimi gəlirdi… O təfəkkür ki, yad modelin, yad karkasın ixtiyarındadır, həmin yadlıqda "bəşəri ümumilik" görür, onun milli məzmunu yoxdur – törətmir, artmır, ənənəyə çevrilmir… Biz daxilimizə enə bilmirik — əgər ensək, görərik ki, orada bundan sonra min illər idrakımızın əsasını təşkil edəcək mifoloji potensial var, yaradıcılıq potensialı var, onun çevik məntiqi var; biz bu məntiqi işlətmək əvəzinə hazır modellər, karkaslar arxasınca qaçmağa meyil edirik və özümüzdən qopuruq…
IX–XIII əsrlərdə Azərbaycanda çoxlu məktəblər, mədrəsələr, kitabxanalar təsis olunur ki, bu da İslamın daha dərindən öyrənilib mənimsənilməsi üçün idi: məhz bu dövrdə üç dildə nəhəng mədə-niyyət yaranıb. Həmin mədəniyyətin tipologiyası indiyə qədər aydınlaşdırılmamış qalır. Ancaq bir cəhət məlumdur ki, Azər-baycan türkləri İslamı mürəkkəb idrak təbəddülatları, axtarışları əsasında qəbul etmişlər. İslam türk təfəkküründə tarixən nə var idisə, hamısını pozub ona sahib olmamışdır, əksinə, bir sıra hallarda idrak (və fəaliyyət) rezonansı vermişdir. Həmin rezonans, məsələn, XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda o qədər güclü olmuşdur ki, bir sıra tədqiqatçılar hissə qapılaraq nəinki bu dövrü, hətta bir neçə əsr əvvəli və sonranı da Azərbaycan mədəniyyətinin tarixində intibah dövrü hesab etmişlər.
Elə xalqlar da vardır ki, tarixi təfəkkür (yaddaş!) konyuktur-larını mifoloji sadəlövhlükdən çıxarıb elə bir məkrli məzmun-mün-dərəcədə təqdim edirlər ki, milli mənəvi xəstəlik səviyyəsinə düşür: bunun ən "parlaq" təzahürü erməni tarixşünaslığıdır ki, elmi (akademik) tarixşünaslıq uzun illərdir həmin təzahürlə mübarizə aparır.
"Koroğlu" dastanı ümumən müxtəlif türk (və bir sıra qeyri-türk) xalqları arasında bu və ya digər dərəcədə yayılsa da, mü-kəmməl epik yaradıcılıq aktı olmaq etibarilə tarixən Azərbaycan xalqına – Azərbaycan türklərinə mənsubdur. Azərbaycan "Koroğlu"su mənsub olduğu xalqın şifahi ədəbiyyatının (bütövlükdə mədəniyyətinin!) intibahı dövründə böyük milli-ictimai təfəkkür enerjisinin məhsulu kimi meydana çıxmış, həmin xalqın bir neçə əsrlik tarixi marağını, sosial-siyasi, ideoloji və mənəvi-estetik dünyagörüşünü, mentalitetini, milli ehtiraslarını əks etdirmişdir.
"Koroğlu"nu Azərbaycan ictimai-estetik təfəkkür tarixindəki mövqeyinə görə, ancaq "Kitabi-Dədə Qorqud"la müqayisə etmək mümkündür. "Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan xalqının, "Koroğlu" isə Azərbaycan millətinin formalaşdığı dövrün ovqatı-nın, sosial-siyasi, etnoqrafik proseslərin hər dövrdəki özünəməxsus təzahürüdür.
Milli mədəniyyət, milli təfəkkür və milli mövcudluq, — bunların dialektik münasibəti milli xarakteri verir; milli mövcudluq milli xarakterin maddi əsasıdır – bu anlayışda xalqın tarix səhnəsinə gəlişi, coğrafi lokallaşması, yerdəyişmələri, məskunlaşmalar… ifadə olunur; milli təfəkkür milli xarakterin potensiyasıdır – bu anlayışda xalqın yaradıcılıq imkanı ifadə olunur; milli mədəniyyət isə milli xarakterin bilavasitə göstəricisidir – bu anlayışda xalqın bütün tarixi boyu yaratdığı nə varsa hamısı ifadə olunur. Azərbaycan milli mədəniyyəti, Azərbaycan milli təfəkkürü və Azərbaycan milli mövcudluğu, — Azərbaycan milli xarakteri bu anlayışların işığında aydın görünür…
Milli mədəniyyətin təşəkkülü prosesində islam dünyagörüşü poetik təfəkkürün əsas mənbələrindən biri olmaqda davam edir: möhtəşəm aşıq sənəti o zaman təşəkkül tapır ki, türk ozan mədə-niyyəti ilə İslam dünyagörüşü arasında, əlbəttə, birincisinin üstün-lüyü şəraitində və bazasında tarixi tipoloji bağlılıq yaransın. Aşıq sənəti isə milli Azərbaycan mədəniyyətinin əsaslarını təşkil edir və ya belə bir potensiala malik olur.
Muğam deyəndə, ilk növbədə, dahi Füzulinin qəzəlləri yada düşür… Və yüz illər boyu Füzuli qəzəlləri Azərbaycan muğamının azərbaycanca danışmasını, özü də məzmun-mündərəcə, estetik baxımdan mükəmməl, aristokratik bir dildə danışmasını təmin etməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda münasib (və müvafiq) qəzəl seçimində muğam ustaları üçün alternativsiz meyar olmuşdur…
M. C. Cəfərov apardığı polemikada nəticə etibarilə ona etiraz edir ki, "dilçilərimiz birinci növbədə Azərbaycan dilinin sabitliyi və həyatiliyi kimi mühüm bir məsələ üzərində çalışmaqdansa, daha çox və əsasən başqa dillərdən keçən sözlər üzərində "tədqiqat" aparmışlar. Azərbaycan dilinin mənşəyi və inkişaf yollarını araşdırmaq əvəzinə, ikinci dərəcəli məsələlərə uğramışlar. Elə buna görədir ki, hələ də nə dilin mənşəyi, inkişafı, nə ədəbi-bədii dil tarixinə aid ciddi tədqiqat əsərlərimiz var və belə getsə, uzun zaman olmayacaqdır"….
Nəinki bir xalqın, hətta bir insanın da "tərcümeyi-hal"ında kifayət qədər mürəkkəb, mübahisəli məqamların olması mümkün-dür. Ancaq həmin "tərcümeyi-hal"ın, yaxud "tarix"in elə kontur-ları və ya göstəriciləri vardır ki, hər kəs onu qəbul etməyə məc-burdur. Məsələn, kiminsə Azərbaycan xalqının məhz türk mənşəli, yəni türklərin tarixən bölünməsindən yaranmış bir xalq olduğuna şübhə etməsi o deməkdir ki, Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, Molla Pənah Vaqifin, hətta Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid və Səməd Vurğunun da türk-azərbaycanlı olması şübhə altına alınır…
Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, Dədə Qorqud dastanı zəngin tarixə malik türk epik təfəkkürünün coğrafi, etnokulturoloji "sıxılma"sı, regionallaşması nəticəsində təşəkkül tapmış, son orta əsrlərdə formalaşacaq Azərbaycan eposunun etnotipoloji əsas-larını müəyyən etmişdirr.
"O dünya" ilə "bu dünya" arasında ideoloji-mənəvi harmo-niya yaratmağa çalışan böyük sənətkar, əslində, aşıq sənətinin bir mərhələsini yekunlaşdırıb, digər mərhələsinə keçir (həmin prosesi yazılı ədəbiyyat M. P. Vaqiflə keçirmişdi), "bu dünya"nın xaosunu "o dünya"nın kosmosu mövqeyindən gördüyünə əmin olmaq XIX–XX əsrlər aşığına ideya-estetik enerji, böyük sosial-mədəni səlahiyyət verir. Həmin əminlik Aşıq Ələsgərdə öz xələfləri ilə müqayisəyə gəlməyəcək qədər böyükdür.
Tarixə (tarixşünaslığa) təsir edən mühüm metodoloji (fəlsəfi!) amillərdən biri də etnik, milli və ya məhəlli təəssübkeşlikdir ki, dünyanın ən nüfuzlu obyektiv tarixçiləri də bu "təhlükə"dən sığortalanmamışlar.
Nizami Cəfərovun sanballı araşdırmalarında üç cəhəti vurğulamaq istəyirəm. Elmi fəaliyyətinə dilçi kimi başlayıb və sırf ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatlarında, ədəbi tənqidi yaradıcılığında dilçilikdən gələn təcrübəni sözə, dilə önəm verilməsini qoruyub saxlayır. Əsərlərinin digər müsbət özəlliyi Azərbaycan, Türkiyə, rus və dünya filologiyasının çağdaş səviyyəsinə və tələblərinə yaxından bələd olması və onlardan üzvi şəkildə bəhrələnməsidir. Nəhayət, üçüncü bəlkə də ən vacib cəhəti Azərbaycan ədəbiyyatına ümumtürk kontekstindən yanaşmasıdır. Əvvəlki illərdə ədəbiyyat tariximizi müxtəlif qaynaqlarla bağlayır və sanki onun formalaşmasında ümumtürk ədəbi sərvətini görmür, ya görmək istəmirdilər. Son illər – bəlkə burda mənim də azacıq xidmətim var – ədəbiyyat tariximizi ortaq türk abidələri – Orxon yazıları, Mahmud Qaşqarlı "Divanı", "Qutadqu bilik"lə, min beş yüz illik Oğuz şeirilə əlaqələndirmək, qardaş Türkiyə, cığatay ədəbiyyatlarıyla paralel inkişaf yollarını araşdırmaq, ədəbiyyat salnaməmizi dilimizin ən möhtəşəm abidəsilə – "Kitabi Dədəm Qorqud"la başlamaq meyilləri artıq qanunauyğunluq kimi təsdiq olunur. Çox şadam ki, yeni "Ədəbiyyat tarixi"mizdə də, Azərbaycan Ensiklopediyasının yeni nəşrində ədəbiyyatımız haqqında icmalda da bu tendensiya müəyyən dərəcədə öz əksini tapıb.
Son yarım əsrdə Azərbaycanda humanitar düşüncə sahəsində universal zəkaya malik olan bir neçə nəfəri xüsusi fərqləndirmək mümkündür. Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili, Yaşar Qarayev, Aydın Məmmədov… Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Nizami Cəfərov da humanitar elmlər üzrə universal zəka nümayiş etdirən görkəmli alimlərdən biridir. Ən maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, Nizami Cəfərov elmi-ictimai fikrimizin, humanitar düşüncənin ən azı bir neçə sahəsində tam professionaldır: Azərbaycan dilçiliyi, türkologiya, azərbaycanşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq, mədəniyyətşünaslıq, folklor və sair. Bu mənada Nizami Cəfərov humanitar düşüncənin demək olar ki, əksər istiqamətlərində özünü yeni elmi düşüncə və fikir adamı kimi təsdiq etmişdir. Nizami Cəfərov dilçiliklə bir sırada folklordan və etnoqrafiyadan, tarixdən və mədəniyyətdən, hətta siyasətdən və fəlsəfədən də professional səviyyədə söz açmaq, bəhs etmək imkanlarını Azərbaycan ictimaiyyətinin gözü qarşısında dönə-dönə və böyük uğurla sınaqdan çıxarmış, nümayiş etdirmişdir. Geniş mənada ziyalı mühitimiz Nizami Cəfərovu universal düşüncəyə malik görkəmli alim kimi qəbul edir.
Nizaminin filologiya elminə, ədəbi tənqidə gəlişi dərhal diqqəti cəlb etdi. Elə istedadlı adamlar var ki, xeyli qələm işlətdikdən sonra özünü tanıda bilir. Ancaq Nizami Cəfərovun imzasının görünməsi ilə duyuldu ki, ədəbi mühitə yeni və orijinal düşüncə sahibi bir şəxsiyyət gəlir. Bu qədər sürətlə tanınmaq, etiraf olunmaq böyük istedadın nəticəsidir. Bəli, Nizami Cəfərov istedaddır, mükəmməl təfəkkür sahibidir. Nizami elmə dilçi kimi olaraq qədəm basdı. Elmdə dilçi kimi ayaq tutmaq gələcək yaradıcılığında Nizaminin bütün düşüncə potensialının olduğu kimi gerçəkləşməsinə meydan açdı. Əslində əsl dilçi riyazi düşüncə ilə işləyir. Bu riyazi düşüncə Nizaminin istər ədəbi tənqid sahəsində, istər geniş filoloji tədqiqlərində analitik təfəkkürünü qidalandırdı, bir tərəfdən, onu bugünkü əhatəli yaradıcılığa gətirdi, bir tərəfdən də, bu yaradıcılıqdakı fikir dərinliyini formalaşdırdı. Bu dilçinin Azərbaycan yazıçılarının qurultayında tənqidçi kimi parlaq məruzəsi də, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin altıcildlik akademik nəşrindəki müəllifliyi də, Ferdinand de Sössürün məşhur və mürəkkəb "Ümumi dilçilik kursu"nun dilimizə uğurlu tərcüməsi də, siyasi aləmdəki istedadlı fəaliyyəti də həmin riyazianalitik qabiliyyətin nəticələridir. Yaradıcılığına, fəaliyyətinə kifayət qədər bələd olduğum üçün hesab edirəm ki, o, başqa elm sahəsində olsaydı, filologiyamızda bir adamın çatışmadığı görünərdi, yaxşı ki, o yeri Nizami özü tutdu…
Tofiq Hacıyev, akademik
Nizami Cəfərovun milli kulturologiyamızın dünəninə, bu gününə baxışı geniş və əhatəlidir, məhdud ərazi, yaxud region səciyyəsi daşımır. O, Azərbaycan kulturologiyasını ümumtürk kontekstində götürür və ona tamamilə haqlı olaraq dünya kulturo-logiyasının tərkib hissəsi kimi baxır. Qədim türk eposuna və qədim türk dilinə, milli eposun yaranma dövrü və mərhələlərinə, bu kulturoloji dəyərlərin bütün qəliblərinə dünya xalqlarının kulturoloji birliyi ilə sıx vəhdətdə baş verən zaman hadisəsi kimi baxır. Hər bir kulturoloji vahidin fərdi və bəşəri formullarını açıqlayır.
